Herstelrecht of ‘restorative justice’ staat voor een bepaalde manier van kijken en handelen naar aanleiding van criminaliteit. In het herstelrecht wordt een misdrijf in de eerste plaats gedefinieerd als een concreet gebeuren waarbij schade en onrecht worden veroorzaakt tussen mensen. De reactie op een misdrijf heeft dan ook vooreerst tot doel de betrokkenen te responsabiliseren en de schade zo goed mogelijk te herstellen, zowel op financieel-materieel vlak als op relationeel, sociaal en moreel gebied. Dit streven naar maximale goedmaking verloopt via een proces van communicatie tussen de direct betrokkenen: de dader, het slachtoffer en hun omgeving. Deze dialoog wordt terdege voorbereid en ondersteund door een ‘neutrale derde’, meestal een bemiddelaar. Een officieel erkende bemiddelingsdienst is bijvoorbeeld Suggnomè. Naast bemiddeling vormt de ‘conferentie’-methode een tweede model in het herstelrechtelijk aanbod: hierin worden meerdere steunfiguren van dader en slachtoffer betrokken, waardoor ook een ander soort dynamiek in de communicatie ontstaat (bv. ‘herstelgericht groepsoverleg’ of ‘hergo’).
Zoals gezegd staat in een bemiddeling of een conferentie de dialoog tussen de betrokkenen centraal, op basis van wederzijds respect en openheid: waar het aanvankelijk zo lijkt dat dader en slachtoffer elkaars tegengestelden zijn en een onderling contact totaal uitgesloten is of bijzonder naïef klinkt, blijkt zo’n gesprek in vele gevallen wel degelijk mogelijk te zijn, op voorwaarde dat daartoe de juiste omgeving gecreëerd wordt. In een dergelijk gesprek wisselen partijen dan vooral hun vragen, gevoelens en bezorgdheden uit, waarbij tevens wordt nagegaan hoe iets kan ‘goedgemaakt’ worden. Door hun actieve participatie leveren partijen dus zelf een belangrijke bijdrage tot het ‘recht-doen’ na een misdrijf.
Het herstelrecht in de vorm van bemiddeling of conferenties kan als een vorm van dienstverlening aan de belanghebbenden aangeboden worden doorheen alle fasen van de strafrechtsbedeling, ook tijdens de uitvoering van een gevangenisstraf. De Belgische wet laat tevens toe te bemiddelen in alle soorten misdrijven, van zeer lichte tot de meest ernstige. Het herstelrecht is echter méér dan een methode (zoals bemiddeling): het staat voor een geheel van waarden en principes die elk handelen na een misdrijf kunnen oriënteren. Met andere woorden, iedereen die een rol speelt – beroepshalve of vanuit een vrijwillig engagement – in het ruime kader van de strafrechtsbedeling, kan zich geïnspireerd voelen door deze benadering en zijn/haar praktisch handelen hier op afstemmen.
